Goede voorbeelden seksuele vorming (voortgezet) speciaal onderwijs
Op deze pagina vind je twee uitgebreide goede voorbeelden van scholen in het Speciaal Onderwijs die op structurele wijze, in een doorlopende leerlijn aandacht bieden aan Seksuele en Relationele Vorming.
Meer dan seksuele voorlichting
Bij seksuele voorlichting gaat het alleen om kennisoverdracht. Relationele en seksuele vorming gaat om het aanleren van vaardigheden en attitudes over relaties en seksualiteit. Door goede seksuele en relationele vorming op school krijgen jongeren meer kennis over hun eigen lichaam, relaties en seksualiteit, ontwikkelen zij adequate waarden en normen en leren respectvol met elkaar om te gaan. Daarvoor is een doorlopende leerlijn nodig en structurele aandacht voor seksualiteit en relaties.
Goed voorbeeld 1: Seksuele vorming voor leerlingen met een auditieve beperking
Op de Professor Burgerschool in Amsterdam Nieuw-West wordt sinds een aantal jaar seksuele vorming gegeven aan leerlingen met een auditieve beperking. ‘Dat was nodig, omdat we merken dat deze leerlingen kwetsbaar zijn en eerder risico lopen op seksueel misbruik’, aldus Viola van Laan, teamleider op de school. Hoe geven zij seksuele vorming?
Lespakket, richtlijn, visie
“De leerlingen uit groep 1 t/m 8 krijgen tijdens de landelijke Week van de Lentekriebels vijf lessen uit het lespakket Kriebels in je buik so. Daarnaast herhalen leerkrachten het hele schooljaar lessen uit het programma en breiden ze dit naar eigen inzicht verder uit. De herhaling is voor onze leerlingen erg belangrijk,” benadrukt Viola. “Ook hebben we het hele jaar door standaard een vragenbox in de klassen staan. De leerlingen kunnen daar vragen over relaties en seksualiteit in doen en de leerkracht kan deze vervolgens anoniem in de klas behandelen.”
“We kiezen voor de Gezonde School-aanpak om een gestructureerd kader neer te zetten. Vanuit die aanpak hebben we een richtlijn en een visie over seksuele vorming opgesteld, legt van Laan uit. “We laten in ieder geval de onderwerpen prettig en gewenst contact, verschil jongen en meisje en gelijkwaardigheid terugkomen in het curriculum. We hebben de ouders ook geïnformeerd over deze visie en onderwerpen.”
Duidelijke afspraken en training GGD
“In het team besteden we geregeld aandacht aan wat het onderwerp met zich mee kan brengen,” vertelt van Laan. “Het is best spannend om met leerlingen te praten over seksualiteit. Een terugkerende vraag is dan ook ‘Hoe pak je dat aan?’ We hebben hier duidelijke afspraken over gemaakt: wat bespreek je wanneer en hoe doe je dat? Dit blijft een terugkerend agendapunt. Hierdoor leeft het onderwerp meer. Je leert van elkaar hoe anders iedereen tegen dingen aankijkt. Dat versterkt een prettige interactie in het team. We worden hierin door de GGD Amsterdam ondersteund met een teamtraining.”
Betrekken van ouders
Je merkt dat óók bij ouders ‘seksuele vorming’ soms nog best gevoelig ligt. ‘“Zo waren er, in het eerste jaar dat we meededen aan de Week van de Lentekriebels, ouders waarvan het kind niet bij de les over ‘voortplanting’ aanwezig mocht zijn’, aldus Laan. “Het is dan belangrijk om ouders (soms individueel) te laten zien welke lessen je geeft. Wij hebben individuele gesprekken met een aantal ouders gevoerd en hen uitgenodigd voor een interactieve theatervoorstelling. Ouders konden tijdens de voorstelling zelf problemen in de seksuele opvoeding inbrengen en deze werden interactief uitgespeeld. Dit werd erg gewaardeerd. In het daaropvolgende jaar waren er geen ouders meer die hun kind thuis hielden.”
Wat werkt er goed?
- Aansluiten bij niveau van de leerlingen
- Herhaling van de lessen
- Vragenbox seks en relaties het hele jaar in de klas
- Kleine bibliotheek met (prenten-)boeken over seksualiteit
- Ondersteuning en training van de GGD
- Grondige kennis van het lespakket
- Nadruk op onderwerpen prettig en gewenst contact, verschil jongen en meisje en gelijkwaardigheid
- Ouders betrekken en laten zien welke lessen je geeft
- Binnen het team afspraken maken over de aanpak en gevoelens bespreken
Tips om zelf aan de slag te gaan:
- Bouw herhaling in de lessen in
- Zet een vragenbox neer
- Zorg voor ruimte om ervaringen uit te wisselen
- Zoek contact met de lokale GGD
- Maak gebruik van de Trainerspool
- Bekijk de Gezonde School aanpak
- Bekijk alle lesmaterialen voor praktijkonderwijs
Goed voorbeeld 2: Seksuele vorming voor zeer moeilijk lerende kinderen
De Van Koetsveldschool is een school voor zeer moeilijk lerende leerlingen met bijkomende problematiek. De school geeft sinds 2010 seksuele vorming aan de leerlingen van 4 t/m 12 jaar. ‘Wij willen onze leerlingen weerbaar de wereld insturen en daarin speelt seksuele vorming een belangrijke rol,’ vertelt Sonja Brilman, ZML specialist.
Van visie naar leerlijn
“In 2010 hebben we vanuit de werkgroep ‘seksuele vorming’ op onze school een visie aan ons team en de ouders voorgelegd,” begint Sonja. “Deze visie is toen vastgesteld en goedgekeurd door zowel het team als de ouders. Om meer systematisch te werken hebben vorig jaar de leerkrachten in alle klassen voor twee leerlingen de leerlijn ingevuld. De leerkrachten konden zo kennismaken met de leerlijn en we konden schoolbreed inventariseren of leerdoelen op het juiste niveau stonden. De leerlingen op onze school variëren namelijk van een IQ van 35 – 65 met bijkomende problematiek (ADHD/ ASS).
Daarna was er weer werk aan de winkel voor de werkgroep. “Vanuit de werkgroep hebben we hierna een voorstel gemaakt voor het inbedden van de leerlijn,” legt Brilman uit. “In dit voorstel hebben we de vier thema’s van de leerlijn uitgewerkt naar vier lesblokken (van elk één week – tien dagen) door het jaar heen. De leerkrachten geven in die weken schoolbreed les. Ze vullen de doelen op de leerlijn in en beschrijven per leerling of een doel behaald is of niet. Zo bouwen we aan de ontwikkeling van elke leerling.”
Geven van seksuele vorming
Het hele team is geschoold voor seksuele vorming, legt Sonja uit: “Dit was eigenlijk een soort ‘bewustwordingstraining’ en beantwoordde vragen van teamleden als: ‘Hoe ga je met dit vak om?’ en ‘Hoe zorg je ervoor dat je niet verstart voor de klas?’ Ook kregen we informatie over het vlaggensysteem om seksueel (grensoverschrijdend) gedrag te kunnen herkennen.”
Tijdens de lessen is het cruciaal om het niveau aan te passen aan de leerlingen. “We geven les vanaf de jongste groepen en daar beginnen we met lichaamsbeleving en bewustzijn,” legt Brilman uit. “Je begint dan eigenlijk heel klein met bijvoorbeeld grenzen aangeven: wat wil je wel en wat niet. We leren de allerjongsten daar woorden aan te geven (nee!).
“Daarnaast werken aan de hand van de leerdoelen uit de leerlijn en combineren in het lesgeven de katernen uit ‘Relaties en Seksualiteit’ met prentenboeken en concreet materiaal. Als een leerling op niveau 5 functioneert, dan krijgt hij of zij lesstof aangeboden dat overeenkomt met niveau 5. Als we een leerdoel op een hoger niveau erg belangrijk vinden voor die specifieke leerling, vereenvoudigen we het lesmateriaal bijvoorbeeld met picto’s.”
Evalueren van seksuele vorming
“We zijn dit jaar gestart met onze nieuwe aanpak en evalueren deze na elk blok. We bespreken bijvoorbeeld: als je twee niveaus hebt in één klas, welke lessen selecteer je dan wel en welke niet?” legt Brilman uit. “We leggen dit dan vast. Je zult namelijk altijd materiaal aanpassen aan het niveau van jouw klas. We maken het concreter, door plaatjes, werkbladen en filmpjes. We hebben ook yurls geactiveerd, waar we materiaal clusteren onder ‘seksuele vorming’. Dit is gemakkelijk te gebruiken door de leerkrachten op school.”
Inmiddels zijn op de school veranderingen zichtbaar. “In het team wordt makkelijker over het onderwerp gesproken. We hebben ook afgesproken om ‘de dingen bij de naam te noemen’. Hoe kun je anders lichaamsbesef stimuleren?” benoemt Sonja terecht. “We ontwijken vragen over dit onderwerp niet meer en geven gewoon antwoord. De winst bij de leerlingen is ook duidelijk zichtbaar. Onze leerlingen zijn over het algemeen erg lichamelijk in contact. Ze raken elkaar en de leerkracht veel aan, en sommigen willen het liefst de hele dag op schoot of knuffelen. Je ziet hier verandering en winst: de leerlingen leren echt hun grenzen aan te geven!”
Op 23 januari 2018 heeft De Van Koetsveldschool het predicaat Excellente School gekregen voor haar planmatige aanpak op het gebied van weerbaarheid en seksuele vorming voor deze kwetsbare groep leerlingen. In 2013 is het team betrokken geweest bij de inhoudelijke ontwikkeling van de leerlijn seksuele vorming voor het SO ZML.
Wat werkt er?
- Vanaf 4 jaar al werken aan lichaamsbesef
- Lichaamsdelen en acties durven benoemen
- Stof ingedeeld op niveau in leerlijn, individueel inzetbaar
- Training en overleg binnen het team
- Uitleg en tips voor ouders over seksuele vorming
Tips om aan de slag te gaan:
- Stel een visie over seksuele vorming op. Zo kun je ook nieuwe collega’s en ouders meenemen hierin.
- Stem onderling af wat je doet en hoe je zaken benoemt.
- Zorg voor ruimte om ervaringen uit te wisselen.
- Kies een lesmethode uit ons overzicht met lesmaterialen voor speciaal onderwijs.